Στην προσπάθεια να
δώσουμε εικόνα στο πρόσωπο του θεού μας η αγωνία του καλλιτέχνη είναι να μην
φτιάξει κάτι άσχημο. Πρέπει να είναι γαλήνιος, σοφός, με βάρος κανονικό, με
μάτια εκφραστικά και γεμάτα αγάπη. δεν θα μπορούσε να είναι άσχημος ο θεός μας και
αν είναι τότε πρέπει να αναθεωρήσουμε όλα τα πρότυπα για το ωραίο και το
άσχημο. Όσο άσχημος και να είναι, πάντως θα έπρεπε να είναι ανθρώπινος και
χωρίς κέρατα, μυτερό γενάκι ή τραγοπόδαρος. Αυτά είναι δυνατά σύμβολα, ριζωμένα
μέσα μας που εκφράζουν τον παγανισμό.
Ο Άγιος Χριστόφορος ο
κυνοκέφαλος, δύσμορφος και άγριος στην όψη αποτελεί μια ιδιαίτερη περίπτωση που
αντανακλά τις ζυμώσεις και τις συγκρούσεις στην προσπάθεια εικονοποίησης κυρίως μέσω των λαϊκών έργων.
Ο Άγιος Χριστόφορος ως
κυνοκέφαλος, (φορητή εικόνα στο Βυζαντινό Μουσείο Αθηνών) προκαλεί ερωτηματικά.
Ο Άγιος Χριστόφορος
περιγράφεται και εικονίζεται ως κυνοκέφαλος, προφανώς λόγω της σύνδεσής του με
το έθνος των Σκυλοκέφαλων. Η φαντασία πολλών λέει ότι ανάμεσα στους στρατιώτες
του Μεγάλου Αλέξανδρου υπήρχαν και κυνοκέφαλοι. Για τους κυνοκέφαλους,
ανθρώπους δηλαδή με κεφάλι σκύλου, κάνουν λόγο και οι Ηρόδοτος και Ησίοδος.
Παρόμοιος θρύλος υπήρχε και στην Ασία. Συναντάται σε κινεζικά κείμενα του 6ου
αιώνα γι’ αυτό και οι φήμες περί σκυλοκέφαλων ή κυνοκέφαλων οφείλονται,
πιθανόν, στις περιορισμένες γνώσεις αναφορικά με τις περιοχές αυτές. Ο
Στράβωνας, στα γεωγραφικά του, κάνοντας σχόλιο για τις τερατολογίες των
παλαιοτέρων του, αναφέρει τους μεγαλοκέφαλους του Ησίοδου, τους στεγανόποδες
του Αλκμάν, τους μονόφθαλμους και κυνοκέφαλους του Αισχύλου. Αργότερα και ο
Κλαύδιος Πτολεμαίος κάνει λόγο για κυνοκέφαλους και μονόποδες.
Στην Ελληνική μυθολογία
Κεφάλι σκύλου στην Ελληνική έχει η Εκάτη. Η Εκάτη πληροφορεί πρώτη τη Δήμητρα
για την απαγωγή της κόρης της και έτσι θυμίζει το ρόλο του Ανούβη. Είναι η θεά
εκείνη που ο Ηρακλής φέρνει νικημένη στον επάνω κόσμο σαν φύλακα των πυλών του
Άδη με τριπλή όψη, ταυτόσημη με τον Κέρβερο.
Κατά την παράδοση του
ελληνικού λαού ο άγιος Χριστόφορος θεωρείται προστάτης των χωραφιών και των
αμπελιών από τις δυσμενείς καιρικές συνθήκες και ιδιαίτερα από την πτώση
χαλαζιού. Στους νεότερους χρόνους, άρχισε να θεωρείται προστάτης των
αυτοκινητιστών, των οδοιπόρων και του Σώματος Εφοδιασμού-Μεταφορών του Στρατού,
ενώ είναι και ο πολιούχος της πόλης του Αγρινίου.
Η παράδοση λέει πως ο
Άγιος Χριστόφορος έζησε και μαρτύρησε στα χρόνια του Ρωμαίου αυτοκράτορα Δεκίου
(Gaius Messius Quintus Decius, 249-251 μ.Χ.). Καταγόταν από άγρια χώρα
ανθρωποφάγων (πιθανόν Ινδία). Στη διάρκεια ενός πολέμου συνελήφθη αιχμάλωτος
μαζί με άλλους στρατιώτες και μεταφέρθηκε στην Αντιόχεια όπου βαπτίστηκε από
τον εκεί επίσκοπο, ιερομάρτυρα Βαβύλα. Πήρε τότε το όνομα Χριστόφορος (ή
Χριστοφόρος) εγκαταλείποντας το προηγούμενο όνομά του που ήταν Ρέπροβος.
Για τους καθολικούς ο
Κυνοκέφαλος Άγιος, ήταν ο προστάτης των οδοιπόρων. Επειδή, σύμφωνα με το μύθο
των καθολικών, περνούσε τους οδοιπόρους από το χείμαρρο (μιας και δεν υπήρχε
γέφυρα) έγινε προστάτης τους. Παρουσιάζεται με μορφή γίγαντα να περνά τον Χριστό,
μικρό παιδί, στους ώμους του, από τη μία όχθη ενός χειμάρρου στην άλλη. Για
αυτόν το λόγο πήρε το όνομα Χριστόφορος (Χριστόν φέρει).
Υποθέτουμε λοιπόν, ότι ο
ναός στο Αντρώνι οικοδομήθηκε τα πρώτα χριστιανικά χρόνια, πριν ακόμη
διαχωριστεί η Εκκλησία, ή χτίστηκε πάνω σε αρχαίο ναό. Σημειώνουμε δε ότι η
χριστιανική ιστορία της προέλευσης του ονόματος δεν ευσταθεί γιατί ο Άγιος
έζησε πολύ αργότερα από το Χριστό (3ο αιώνα μ.Χ.).Στις 24 Ιουλίου, όπου
γιορτάζεται, οι βόρειοι λαοί έχουν τις κυνικές ημέρες (από τις 23/7 έως τις
24/8). Εάν στο διάστημα αυτό υπάρχει ηλιοφάνεια πιστεύεται ότι η χρονιά θα έχει
καλή σοδειά. Το αντίθετο συμβαίνει αν οι συνθήκες είναι δυσμενείς..
Όπως παρατήρησε ο Grabar,
ο τύπος του Αγίου με κεφάλι σκύλου προήλθε από Ασιατικές παραδόσεις περί ενός
μυθικού γένους κυνοκέφαλων.
Η παράδοση αυτή βέβαια
υπήρχε και διαφαίνεται στα περί του Χριστοφόρου κείμενα, χωρίς όμως να
επηρεάσει, όπως είδαμε, την απεικόνιση του Αγίου κατά τούς βυζαντινούς και τούς
μετά την Άλωση χρόνους μέχρι το τέλος τού 17ου αιώνα. Μόνο από την εποχή εκείνη
και κατά τον 18ο αιώνα «μερικοί αμαθείς αγιογράφοι», όπως τους χαρακτηρίζει ο
Νικόδημος ο Αγιορείτης έχοντας παρανοήσει το κείμενο του Συναξαρίου, κατά το
οποίο ο άγιος ήταν «κυνοπρόσωπος», τον εικόνισαν έτσι. Μία τέτοια παρανόηση
εξηγείται, αν λάβουμε υπ’ όψιν ότι κατά τους χρόνους αυτούς, τα τέλη δηλαδή του
17ου και τον 18ο αιώνα, είναι η εποχή, κατά την οποία η παλαιά Ορθόδοξη
εικονογραφική παράδοση είχε πλέον εξασθενήσει και οι επαρχιακοί λαϊκοί
αγιογράφοι την είχαν σχεδόν εντελώς παρανοήσει.
Αυτής λοιπόν της
παρανοήσεως και της συγχύσεως συνέπεια είναι η τερατώδης παράσταση του Αγίου
Χριστοφόρου με κεφάλι σκύλου. Δεν είναι συνεπώς ανάγκη ν’ αναζητήσουμε την
προέλευσή της σε παλιές, προερχόμενες από την Ανατολή παραστάσεις και
παραδόσεις που εμφανίσθηκαν εντελώς αιφνίδια στους τελευταίους αιώνες της
Τουρκοκρατίας.
Οι παγανιστές
Όταν ο χριστιανισμός
εδραιώθηκε ως επίσημη θρησκεία του Ανατολικού Ρωμαϊκού κράτους και ειδικά τον
4ον αιώνα, οι λεγόμενοι Παγανιστές (οι πιστοί στην παλιά θρησκεία και όσοι δεν
πίστευαν στο Θεό της Βίβλου), που στο επίπεδο της τέχνης μεταξύ των άλλων είχαν
τον κυνοκέφαλο Άγιο Χριστόφορο, υπέστησαν δεινούς διωγμούς. Η θρησκεία τους
απαγορεύτηκε, επειδή προερχόταν από τον δωδεκαθεϊσμό, μια θρησκεία που είχαν
ασπαστεί κυρίως οι Έλληνες, οι Ρωμαίοι, οι αποικίες τους και οι ανώτερες τάξεις
λαών που είχαν έλθει σε επαφή με τον ελληνικό πολιτισμό.
Σύμφωνα με τον Ανδρέα
Ξυγγόπουλο, καμία παράσταση του αγίου ως κυνοκεφάλου δεν υπάρχει στα βυζαντινά
χρόνια. Σύμφωνα με το Συναξάριο του του Αγίου, αναφέρεται ό,τι, «Περί τούτου
του ενδόξου και μεγαλομάρτυρος τερατώδη λέγεται τινά και παράδοξα, ότι τε
κυνοπρόσωπος ήν εκ της χώρας των τους ανθρώπους κατσθιόντων και ότι πρότερον
ανθρώπους ήσθιεν, ύστερον δεν μετά το πιστεύσαι Χριστώ μεταμορφωθή. Ουκ έστι δε
τούτο, ούκ έστιν. Αλλά τινές αυτόν ούτως υπενόησαν διά το εθνικόν και άγριον
και φοεβερόν». Δηλαδή για την Εκκλησιαστική συνείδηση η λαϊκή αυτή παράδοση η
σχετική με την απεικόνιση του Αγίου ως σκύλου, αποκρούσθηκε.
Όποιος εξετάζει τις
παραστάσεις του Αγίου Χριστοφόρου με κεφάλι σκύλου σε τοιχογραφίες, σε φορητές
εικόνες, ακόμη δε και σε μικρογραφίες χειρογράφων θα διαπιστώσει ότι πρόκειται
περί λαϊκών έργων τής προχωρημένης Τουρκοκρατίας, ιδίως τού 17ου και τού 18ου
αιώνα. Καμία δηλαδή παράσταση του Αγίου κυνοκεφάλου δεν είναι, γνωστή από τους
βυζαντινούς χρόνους.
Υπήρχε όμως ασφαλώς
κάποια παλιά λαϊκή παράδοση, την οποία σθεναρά αποκήρυσσε η Εκκλησία της
Κωνσταντινούπολης. Αυτό προκύπτει σαφώς από το Συναξάρι, όπου στην 9η Μαΐου
γράφονται τα εξής:
«Περί τούτου του ενδόξου
και μεγαλομάρτυρος (δηλαδή τού Χριστοφόρου) τερατώδη λέγεται τινα και παράδοξα,
ότι τε κυνοπρόσωπος ην εκ της χώρας των τους ανθρώπους κατεσθιόντων και ότι
πρότερον ανθρώπους ήσθιεν, ύστερον δε μετά το πιστεύσαι Χριστώ μετεμορφώθη. Ουκ
έστι δε τούτο, ουκ έστιν αλλά τινές αυτόν ούτως υπενόησαν δια το εθνικόν και
άγριον και φοβερόν»
Αυτά άλλωστε, τα επαναλαμβάνει και το Συναξάρι
του Μηναίου στην 9η Μαΐου, όπου το κυνοκέφαλος ερμηνεύεται τουτέστι δύσμορφος
και άγριος την όψιν.
Διαφορετική κάπως
παράδοση διασώζει ένα κείμενο σχετικό με τον άγιο, που βρίσκεται στον κώδικα 10
τού 11ου αιώνα, τής Ακαδημίας της Lyon και δημοσιεύθηκε από τον G. Van Hooff.
Κατά το κείμενο αυτό ο Χριστοφόρος εκ του γένους των κυνοκέφαλων υπήρχεν, γης
δε των ανθρωποφάγων
Παρακάτω ο άγιος
περιγράφεται ως ανήρ νεανίας, φοβερός τω ιδεί, και υπερμεγέθης τω σώματι και τω
πάχει· οι δε οφθαλμοί αυτού ως αστήρ ο πρωί ανατέλλων, και οι οδόντες αυτού ως
συάγρου εξέχοντες
Σε άλλο σημείο τής διηγήσεως ο Δέκιος
αποτείνεται προς τον μάρτυρα με τις ύβρεις: Απονενοημένε, κακοπρόσωπε,
κακώνυμε, αλλοτριόμορφε…
Και το κείμενο λοιπόν
αυτό αναφέρει μεν την καταγωγή του Χριστοφόρου «εκ του γένους των κυνοκεφάλων»,
χωρίς όμως να τον χαρακτηρίζει ως κυνοκέφαλο, αλλά μόνο ότι είχε πολύ άσχημο
πρόσωπο. Ο Νικόδημος ο αγιορείτης τέλος
στον Συναξαριστή του παρατηρεί στην υποσημείωση 2 της 9ης Μαΐου τα εξής
αξιοπρόσεκτα: «Κυνοπρόσωπος, εδώ πρέπει να νοηθεί, ότι ο άγιος ήταν και άσχημος
και άμορφος εις το πρόσωπον, όχι δε και πως είχε σκύλου μορφήν εις τελειότητα,
καθώς ου καλώς ιστορούσιν αυτόν μερικοί αμαθείς ζωγράφοι. Ανθρώπινον γαρ
πρόσωπον είχε, καθώς και οι λοιποί άνθρωποι, άσχημον όμως και φοβερόν και ηγριωμένον».
Είναι πολύ περίεργο ότι
καμία απεικόνιση του Χριστοφόρου ως κυνοκεφάλου δεν είναι, γνωστή προ του 17ου
αιώνα. Αυτό όμως δεν είναι ανεξήγητο αν ληφθεί υπ” όψιν η ρητή διάψευση της
επίσημης Εκκλησίας, ότι ο άγιος ήταν κυνοκέφαλος, όπως διατυπώνεται στο
Συναξάριο της Κωνσταντινούπολης.
Το παραπάνω μπορεί να το
επιβεβαιώσει με τρόπο αναμφισβήτητο μία, έστω και πρόχειρη ανασκόπηση, τής ανά
τούς αιώνες εικονογραφίας του Αγίου.
Ήδη στις αρχαϊκές
τοιχογραφίες της Καππαδοκίας, όπως και το 1006 στην Αγία Βαρβάρα ο Χριστοφόρος
εικονίζεται νέος, χωρίς γένια, έχοντας χλαμύδα. Οι Καππαδοκικές αυτές
παραστάσεις του Αγίου με ανθρώπινο νεανικό πρόσωπο είναι πολύ ενδιαφέρουσες για
το ζήτημα που μάς απασχολεί, επειδή, όπως είδαμε, οι εικόνες τού κυνοκεφάλου
Χριστοφόρου που δημοσιεύθηκαν από την Α. Χατζηνικολάου, που βρίσκονται στο
Βυζαντινό Μουσείο, προέρχονται ακριβώς από την Καππαδοκία. Αυτό δείχνει σαφώς
ότι η παράδοση περί του κυνοκεφάλου Αγίου δεν είχε ακόμη δημιουργηθεί κατά την
εποχή εκείνη ή δεν είχε ίσως ακόμη επηρεάσει την εικονογραφία της Καππαδοκίας.
Τον 12ο αιώνα ξαναβρίσκουμε στους Αγίους Αναργύρους της Καστοριάς τον άγιο
επίσης ως νέο χωρίς γένια, να έχει πανοπλία και μεγάλη ασπίδα.
Κατά τους χρόνους των
Παλαιολόγων αρκετά είναι τα παραδείγματα που σώζονται. Έτσι στο Πρωτάτο των
Καρυών του Αγίου Όρους ο Χριστοφόρος εικονίζεται νέος σε προτομή, κρατώντας
κατά τον τύπο των μαρτύρων, σταυρό[16]. Κατά τους ιδίους περίπου χρόνους
εμφανίζεται και ο τύπος με τον άγιο νέο, να φέρει στους ώμους το Βρέφος Ιησού.
Περί τα τέλη του 15ου
αιώνα, σύμφωνα με τη χρονολόγηση του Grabar, βρίσκουμε τον Χριστοφόρο με γένια
να έχει το Βρέφος στους ώμους σε μία διασωθείσα τοιχογραφία από τη διακόσμηση
του καταστραφέντος ναού των Αγίων Πέτρου και Παύλου στο Τίρνοβο της Βουλγαρίας,
όπως και σε εικόνα τής Πάτμου[19]. Τόσο η τοιχογραφία του Λέσνοβο, όσο και αυτή
τού Τιρνόβου με τον Χριστοφόρο έχοντα στους ώμους το Βρέφος σχετίζονται, με δυτικά πρότυπα.
Το 1527 ο Θεοφάνης ο Κρης
εισάγει στη διακόσμηση του Καθολικού τής Μονής Αναπαυσά τών Μετεώρων τον τύπο
του Χριστοφόρου με γένια και με το Βρέφος στους ώμους, αυτό δε επαναλαμβάνει το
1535 στο Καθολικό της Λαύρας του Αγίου Όρους. τη γενειοφόρο αυτή μορφή του
Αγίου αντιγράφει δύο φορές το 1568 ο άγνωστος Κρης αγιογράφος, που διακόσμησε
το Καθολικό της αγιορειτικής Μονής Δοχειαρίου και σε στηθάριο με προτομή του
μάρτυρος, αλλά και στην ολόσωμη εικόνα του, με το Βρέφος πάνω στους ώμους.
Η εικόνα αυτή του
Χριστοφόρου με γένια και με το Βρέφος στους ώμους, όπως την είδαμε στο Τίρνοβο
και στα έργα του Θεοφάνους και στους μιμητές του, προέρχεται, αναμφίβολα, όπως
τουλάχιστον νομίζω, από δυτικό πρότυπο, χαλκογραφία τού οποίου κυκλοφορούσε,
φαίνεται, όπως και πολλές άλλες, στην Χριστιανική Ανατολή.
Ο τύπος λοιπόν του νεαρού
Χριστοφόρου να έχει σπανιότερα μικρό γένι, είναι ο μόνος που επικράτησε κατά τη
βυζαντινή και τη μεταγενέστερη αγιογραφία. Κατά τον τρόπο άλλωστε αυτόν
βρίσκουμε την εικόνα του και σε τοιχογραφία του 18ου ακόμη αιώνα, όπως η
απεικόνισή του από το 1779, στο παρεκκλήσι τού Αγ. Δημητρίου της αγιορειτικής
Μονής Χιλανταρίου. Αλλά με ανθρώπινη μορφή τον περιγράφει κατά τον 18ο αιώνα και
ο Διονύσιος στη γνωστή Ερμηνεία των ζωγράφων, καθώς και μία από τις πηγές της.
Είναι δε περίεργο ότι ο Διονύσιος στην ερμηνεία του δεν κάνει κανένα λόγο περί
του Χριστοφόρου κυνοκεφάλου, αν και τέτοιες εικόνες υπήρχαν κατά την εποχή του
στο Άγιο Όρος, όπως η τοιχογραφία από το 1747 στο Καθολικό της Μονής Καρακάλλου
που αναφέρει, όπως είδαμε, ο Strzygowski, καθώς και η τοιχογραφία της Λαύρας,
ίσως σε κάποιο παρεκκλήσιο, την οποία είδε ο Didron με ασβεστωμένο το κεφάλι
τού σκύλου[26].
Χωρίς βέβαια αμφιβολία τέτοιες
μεταγενέστερες παραστάσεις του Χριστοφόρου κυνοκεφάλου θα υπήρχαν και άλλες
στον Άθω, για τις οποίες λίγο αργότερα θα ψέξει ο Νικόδημος ο Αγιορείτης
«μερικούς αμαθείς αγιογράφους».
Το ότι τέλος ο Διονύσιος
περιγράφει τον Χριστοφόρο ως «νέον αγένειον» πρέπει ίσως ν’ αποδοθεί και στο
γεγονός, ότι είχε υπ’ όψιν του ασφαλώς την τοιχογραφία του Πρωτάτου, η
διακόσμηση τού οποίου από τον Πανσέληνο ήταν γι΄ αυτόν η μόνη πολύτιμη πηγή και
ο μόνος δάσκαλος, όπως ο ίδιος διακηρύσσει στο βιβλίο του.
Από τη γινόμενη
ανασκόπηση της μορφής του Αγίου Χριστοφόρου στα μνημεία, αλλά και στις
περιγραφές των σχετικών κειμένων, προκύπτει το πολύ, σαφές συμπέρασμα, ότι η
Ορθόδοξη εικονογραφία και κατά τους βυζαντινούς χρόνους και μετά την Άλωση
ουδέποτε τον απεικόνισε με κεφάλι σκύλου. Μόνο περί τα τέλη ίσως του 17ου και
κατά τον 18ο αιώνα εμφανίζεται ο τύπος του κυνοκεφάλου Αγίου.
ΚΥΝΟ-ΒΙΑΡΧΗΣ (ΑΓΙΟΣ)
Διαπιστώνετε ότι κοντά
στον σκυλοκέφαλο άγιο υπάρχει δεύτερος άγιος, με δυσανάγνωστο όνομα αλλά με
ευανάγνωστο τον τίτλο του «ΚΥΝΟ-ΒΙΑΡΧΗ». Η παράδοση στο Αντρώνι λέει ότι ήταν
κάποιο κοινόβιο (κυνό-βιο) ή σκυλοτροφείο που έθρεφαν σκύλους κυνηγούς ή τσοπανόσκυλα,
αγαπημένα ζώα των κατοίκων.
Βλέπε:
http://www.pronews.gr/thriskeia/vioi-agion/576130_idoy-giati-o-agios-hristoforos-apeikonizetai-me-kefali-skyloy
Προσευχή
προς τον Άγιο Χριστόφορο Προστάτη των οδηγών
Ἅγιε Μεγαλομάρτυς τοῦ Θεοῦ Χριστοφόρε πολύαθλε, πρὶν κρατήσω σήμερα τὸ τιμόνι στὰ χέρια μου, Σὲ ἱκετεύω· μὲ τὴ Μαρτυρική σου παρρησία πρὸς τὸν Χριστό, βοήθησε με νὰ διέλθω ἀβλαβῶς ὅλους τους κίνδυνους τῆς ἀσφάλτου, ἔχοντας Σε δίπλα μου ἀρωγὸ καὶ Προστάτη μου. Κράτησε μαζί μου στιβαρὰ τὸ τιμόνι καὶ φώτιζε με νὰ ὁδηγῶ ψύχραιμα, συνετά,
πειθαρχημένα, εἰρηνικὰ εὐγενικὰ καὶ μὲ πλήρη συναίσθηση τῆς ὁδηγητικῆς εὐθύνης. Δῶσε μου μάτια προσεκτικὰ καὶ ἐπαγρύπνηση ἀνύστακτη, ὥστε καμία ἐνέργειά μου νὰ μὴν ἀπειλήσει τὴν ζωὴ ἡ τὴν ὑγεία τῶν ἄλλων. Ἀλλὰ καὶ ἀπὸ τὶς ἀπροσεξίες τῶν ἄλλων αὐτοκινητιστῶν προστάτευσέ με, Ἅγιε Προστάτα τῶν (ἐπικαλουμένων Σὲ μὲ πίστη) ὀδηγῶν.
Η μνήμη του
τιμάται στις 9 Μαΐου από την Ορθόδοξη Εκκλησία και στις 25 Ιουλίου από την
Καθολική. Θεωρείται επίσης άγιος από την Λουθηρανική και την Αγγλικανική
εκκλησία.
